Afgerond

Begeleidingsmethodieken voor mensen met een verstandelijke beperking

Voor iedere cliënt de juiste methodiek, dat is wat Alliade gehandicaptenzorg graag wil. Zo kunnen begeleiders de cliënt optimaal ondersteunen en optimaal rekening houden met zijn of haar specifieke mogelijkheden, beperkingen en problematiek, zodat hij of zij een zo prettig mogelijk leven kan leiden.

Methodieken: veel vragen, geen overzicht
Maar welke begeleidingsmethodieken zijn er allemaal? Welke methodiek is voor welke doelgroep? Is de werkzaamheid aangetoond? Zijn er scholingen en een implementatieplan? Een overzicht met antwoorden op deze en andere vragen was niet te vinden. Daarom deed PWO er onderzoek naar.

De Grote Methodiekengids
Het onderzoeksteam bracht in kaart welke begeleidingsmethodieken voor de Nederlandse gehandicaptenzorg beschikbaar zijn. Ook beschreven de onderzoekers voor elke methodiek veel facetten die bij het vergelijken en kiezen van methodieken belangrijk zijn. Daarnaast maakten ze per doelgroep een vergelijkingstabel. Omdat de uitkomsten van het onderzoek niet alleen voor Alliade maar ook voor andere zorgorganisaties van belang zijn, is er een boek van gemaakt dat voor iedereen beschikbaar is: De Grote Methodiekengids. In het boek wordt ook de actuele maatschappelijke, sectorbrede en organisatorische context geschetst.

Samenvatting

Wat was de aanleiding voor het onderzoek?

Veel verschillende methodieken
In de Nederlandse gehandicaptenzorg wordt over veel verschillende methodieken gesproken. Maar zijn dat allemaal wel begeleidingsmethodieken of gaat het bijvoorbeeld ook om visies, benaderingswijzen en therapieën? Waar vind je een totaaloverzicht van alle beschikbare methodieken per doelgroep, waarin de diverse aspecten van die methodieken uniform worden beschreven?

Overzicht en duidelijkheid
Zorgorganisaties die voor hun verschillende doelgroepen geschikte begeleidingsmethodieken willen kiezen, ervaren dat dit door gebrek aan overzicht en duidelijkheid lastig is. Hoe vergelijk je appels met appels en niet appels met andere vruchten op de fruitschaal? Hoe weet je of een methodiek doet wat de ontwikkelaars beloven? Kan een methodiek eenvoudig worden geïmplementeerd of vraagt het om ingrijpende aanpassingen in de organisatie?

De Raad van Bestuur van Alliade vroeg zich af of de organisatie de meest geschikte en meest werkzame methodieken gebruikte en gaf PWO opdracht er onderzoek naar te doen.
Wat waren de onderzoeksvragen?
- Wat is de definitie van ‘begeleidingsmethodiek’? Aan welke criteria moet een manier van werken voldoen om begeleidingsmethodiek te worden genoemd?
- Welke (landelijk gedefinieerde doelgroepen) worden in de Nederlandse gehandicaptenzorg onderscheiden?
- Welke begeleidingsmethodieken zijn beschikbaar voor de verschillende doelgroepen in de Nederlandse gehandicaptenzorg?
- Hoe zit het bij de verschillende begeleidingsmethodieken met:
  
  De praktische toepasbaarheid?
  
  De wetenschappelijke onderbouwing?
Wat is de meerwaarde van het onderzoek voor de cliënt en zorgmedewerker?
- Een eenduidige definitie van het begrip 'begeleidingsmethodiek' helpt om dezelfde taal te spreken en methodieken met elkaar te vergelijken.
- Een overzicht van begeleidingsmethodieken, hun wetenschappelijke onderbouwing en praktische toepasbaarheid helpt bij het kiezen van een geschikte methodiek.
- Uiteindelijk moet een betere, weloverwogen keuze leiden tot een betere kwaliteit van zorg en een betere kwaliteit van leven voor de cliënt.
Hoe werd het onderzoek uitgevoerd?
Wie voerden het onderzoek uit?
Het projectteam bestond uit senior onderzoekers, junior onderzoekers en gedragskundige-onderzoekers met ruime ervaring in wetenschappelijk onderzoek en/of praktijkervaring in de gehandicaptenzorg.

Hoe kwam de definitie van ‘begeleidingsmethodiek’ tot stand?
De definitie van het begrip ‘begeleidingsmethodiek’ werd vastgesteld aan de hand van woordenboeken, online kennispleinen, webpagina’s van vakorganisaties, literatuur en praktijkervaringen van de gedragskundige-onderzoekers in het team. De tien criteria waaraan een begeleidingsmethodiek moet voldoen, vloeiden voort uit de verschillende elementen van de definitie.

Hoe werden de doelgroepen bepaald?
Mate van verstandelijke beperking
De doelgroepen op basis van de mate van verstandelijke beperking werden bepaald op basis van onder andere drie handboeken (AAIDD, DSM-5-TR, ICD-11).

Voorliggende problematiek
Naast doelgroepen op basis van de mate van verstandelijke beperking worden er ook doelgroepen onderscheiden op basis van voorliggende problematiek (een chronische beperking, stoornis of ziekte die zo’n grote invloed op iemands leven en ondersteuningsbehoefte heeft dat deze bepalender is voor de begeleiding dan de mate van verstandelijke beperking). In de wetenschappelijke literatuur vonden de onderzoekers hiervan geen overzicht. Daarom werden deze doelgroepen vastgesteld op basis van literatuur, praktijkervaring en de specifieke doelgroepen van de gevonden begeleidingsmethodieken.

Hoe werden mogelijke begeleidingsmethodieken geïnventariseerd?
Om in kaart te brengen welke mogelijke begeleidingsmethodieken voor de Nederlandse gehandicaptenzorg beschikbaar zijn, werd een driedelig literatuuronderzoek uitgevoerd:
1. Engelstalige wetenschappelijke literatuur
2. Nederlandstalige wetenschappelijke literatuur
3. Grijze literatuur (vooral rapporten en websites)
Wel of geen begeleidingsmethodiek: hoe werd dit bepaald?
Bij alle mogelijke begeleidingsmethodieken werd gekeken of ze aan alle 10 criteria voldeden. Alleen wanneer dat zo was, kregen ze het stempel ‘begeleidingsmethodiek’ en werden ze verder in het onderzoek meegenomen.*
1. Gericht op mensen met een verstandelijke beperking?
2. Bedoeld voor begeleiders?
3. Beschikbaar in het Nederlands?
4. Anno 2023 verkrijgbaar in Nederland?
5. Duidelijke zienswijze ten aanzien van mensen met een verstandelijke beperking?
6. Duidelijke uitgangspunten?
7. Gericht op kwaliteit van leven?
8. Systematische werkwijze?
9. Doorlopende manier van handelen?
10. (Minstens deels) wetenschappelijk onderbouwd?
*Wanneer een manier van werken niet als begeleidingsmethodiek werd aangemerkt, wil dat niet zeggen deze manier van werken niet goed zou zijn.

Hoe werden de begeleidingsmethodieken beschreven?
Allereerst werd bepaald welke aspecten van de methodieken moesten worden beschreven en wat precies met de verschillende aspecten werd bedoeld. Vervolgens werd per duo literatuuronderzoek gedaan: ieder tweetal selecteerde afzonderlijk van elkaar relevante openbare bronnen en besprak daarna samen de inhoud om consensus te bereiken over welke informatie op te nemen en welke niet. Vervolgens werden tabellen met compacte informatie en beschrijvingen van de methodieken opgesteld.

De methodieken werden in De Grote Methodiekengids ondergebracht in het hoofdstuk van de doelgroep(en) waarop ze zich richten. Per doelgroep werd een vergelijkingstabel opgesteld met daarin een weging van de wetenschappelijke onderbouwing van de methodieken voor de desbetreffende doelgroep.
Wat zijn de belangrijkste resultaten?
Definitie begeleidingsmethodiek
De onderzoekers stelden de volgende definitie van ‘begeleidingsmethodiek’ op:

Een begeleidingsmethodiek is een duidelijk omschreven begeleidingswijze om de kwaliteit van leven van mensen met een verstandelijke beperking te verhogen. De begeleidingswijze is gebaseerd op een helder geformuleerde zienswijze en daarop gebaseerde uitgangspunten ten aanzien van cliënten. Het betreft een systematische, doorlopende manier van handelen om in te spelen op een specifieke zorgvraag of ondersteuningsbehoefte bij cliënten en/of hun omgeving. Het bestaat uit één of meerdere werkwijzen. Eén of meerdere onderdelen van een begeleidingsmethodiek zijn gebaseerd op wetenschappelijke onderbouwing.

Doelgroepen
De onderzoekers stelden de volgende doelgroepen vast:

Op basis van de mate van verstandelijke beperking
- LVB
- MVB
- EV(M)B
- ZEVMB
Op basis van voorliggende problematiek
- Autismespectrumstoornis (ASS)
- Dementie
- Ernstig probleemgedrag en/of ernstige psychische problematiek
- Ernstige visuele beperking (waaronder ook doofblindheid)
Begeleidingsmethodieken
28 manieren van werken kregen het stempel ‘begeleidingsmethodiek’:
1. Active Learning
2. Active Support
3. ARGOS
4. Begeleid Ontdekkend Leren – Eigen Initiatief Model (BOL EIM)
5. Belevingsgerichte zorg
6. Competentiegericht begeleiden
7. Conceptondersteunende Communicatie (CoC)
8. Contact/Kwaliteit in Communicatie (KiC)
9. De Curve
10. Dementia Care Mapping (DCM)
11. Emancipatorisch Methodisch Kader (EMK)
12. Geef me de 5
13. Gentle Teaching
14. Heijkoop
15. HouVast-w
16. LACCS
17. LifeWise
18. Meer Mens
19. Op Eigen Benen
20. Oplossingsgericht werken
21. Persoonlijk Activeringsprogramma (PAct)
22. Perspectief
23. Systeemgerichte gezinscoaching
24. Triple-C
25. Urlings en Van der Linden
26. Verstaanbaar maken
27. Vijf olifanten
28. Zorg voor Participatie+ (ZvP+)
In De Grote Methodiekengids zijn de methodieken per doelgroep gebundeld.

Beschrijving
Van elke methodiek is steeds met dezelfde opzet beschreven:
- Overzicht
  
  Ontwikkelaar(s) en verantwoordelijke organisatie
  
  Jaar van ontwikkeling en laatste actualisering
  
  Doelgroep
  
  Zorgvorm (wonen, ambulant, werk & dagbesteding)
- Algemene beschrijving
- Zienswijze
- Uitgangspunten
- Doel
- Systematische werkwijze
  
  Hoe er systematisch wordt gewerkt
  
  Of er wel of geen PDCA-cyclus (plan-do-check-act) wordt gebruikt
- Doorlopende manier van handelen
- Toepasbaarheid
  
  Of er een Nederlandstalig naslagwerk, implementatieplan en scholingen beschikbaar zijn
  
  Wat de scholingskosten zijn en of er sprake is van certificering
  
  Benodigde inzet per cliënt
- Wetenschappelijke onderbouwing
  
  Op welke theorieën/modellen de methodiek is gebaseerd
  
  Beschrijving en verantwoording van de ontwikkeling van de methodiek
  
  Kwantitatief en kwalitatief onderzoek naar de werkzaamheid
  
  Oordeel van erkenningscommissies van Nederlandse databanken
- Bronnen
Alle methodieken zijn per doelgroep opgenomen in een vergelijkingstabel waarin de wetenschappelijke onderbouwing wordt gewogen. Hierbij wordt steeds aangegeven welke methodiek (op basis van de momenteel beschikbare informatie in openbare bronnen) als beste uit de bus komt.
Welke verdere aanbevelingen zijn er?

Uit het onderzoek komen verschillende aanbevelingen naar voren voor ontwikkelaars van methodieken, onderzoekers, zorgorganisaties en de gehandicaptensector als geheel. Onder andere:

Eenheid van taal
Meer eenheid van taal is zeer wenselijk. Spreek alleen van ‘begeleidingsmethodiek’ als de manier van werken voldoet aan vooraf vastgestelde criteria, zoals die in de praktische werkdefinitie in De Grote Methodiekengids. Ditzelfde geldt voor onder meer visies, benaderingswijzen en therapieën. Zo kunnen zorgorganisaties appels met appels vergelijken en hoeven ze appels niet af te wegen met andere vruchten in de fruitschaal.

Onderzoek
Ontwikkelaars wordt aangeraden om in samenwerking met hogescholen, universiteiten en zorginstellingen onderzoek te doen naar de werkzaamheid van hun methodiek, zowel met kwantitatieve als kwalitatieve methoden, zodat effecten en praktijkervaringen in kaart worden gebracht. Ook is het raadzaam om de uitkomsten van de onderzoeken openbaar te publiceren, bijvoorbeeld in een Nederlandstalig wetenschappelijk tijdschrift, zodat een onafhankelijke toetsing gewaarborgd is en de uitkomsten voor iedereen beschikbaar zijn.

Vindbaarheid
Essentiële informatie over begeleidingsmethodieken zou openbaar toegankelijk moeten zijn (en bijvoorbeeld niet pas na een cursus of adviesgesprek), zowel via de ontwikkelaar als via een centrale landelijke vindplaats. Deze informatie zou ook regelmatig moeten worden geactualiseerd.

Vergelijkbaarheid
Zorgorganisaties moeten begeleidingsmethodieken zonder al te veel moeite met elkaar kunnen vergelijken. Ontwikkelaars zouden idealiter op een uniforme manier informatie geven over de verschillende elementen die voor de praktijk van belang zijn.

Implementatie in zorgorganisaties
In het kader van passende zorg kiezen zorgorganisaties begeleidingsmethodieken idealiter op basis van onderbouwde werkzaamheid, niet op basis van goede marketing door de ontwikkelaars. Voor methodieken waarvan de werkzaamheid niet is aangetoond, is onderzoek hiernaar wenselijk. Blijft dit onderzoek achterwege, dan zouden deze methodieken moeten worden vervangen door alternatieven waarvan de werkzaamheid wel is bewezen.
Wat is het vervolg?

De werkgroep Zorgprogrammering van Alliade weegt aan de hand van De Grote Methodiekengids de inhoud, onderbouwing en praktische toepasbaarheid van de methodieken per doelgroep en doet op basis van de uitkomsten een voorstel voor implementatie binnen Alliade. In hoofdstuk 7 van het boek wordt het werkproces van de Zorgprogrammering verder toegelicht.

PWO gaat de invoering en toepassing van de (nieuwe) methodieken op verschillende locaties volgen om inzicht te krijgen in de praktijkervaringen en werkzaamheid.
Waar vind je De Grote Methodiekengids?

Waar kun je het e-boek downloaden?
Het e-boek kun je gratis downloaden op de website van University of Groningen Press (UGP).

Waar kun je het gedrukte boek bestellen?
Het gedrukte boek (fullcolour) kun je voor €37,50 bestellen bij Uitgeverij kleine Uil en bekende online boekhandels als bol. Jouw lokale boekhandel kan het ook voor je bestellen bij het Centraal Boekhuis.

Alliade en UGP hebben geen winstoogmerk.
Waar kun je meer te weten komen over het onderzoek?

Vragen?
Heb je vragen over het onderzoek of over De Grote Methodiekengids? Neem contact op met PWO via pwo@alliade.nl. Heb je vragen of ideeën over zorgprogrammering? Mail dan naar zorgprogrammering@alliade.nl.

InZicht
Marieke Groen, een van de leden van het projectteam, vertelde in InZicht over het onderzoek. Het interview vind je onderaan de pagina bij Documenten.
Hoe werd het onderzoek gefinancierd?

Het onderzoek werd mogelijk gemaakt door de afdeling PWO van Alliade. De Grote Methodiekengids is een samenwerking van PWO en University of Groningen Press.